Twierdza Przemyśl i zespół staromiejski w Przemyślu wpisane na listę Pomników Historii

10 grudnia, 2018
5:17 pm

– Na 100 lat niepodległości mamy 105 Pomników Historii, świadectwa dziejów naszej ziemi, świadectwa dziejów Polski – powiedział prezydent Andrzej Duda, który ustanowił 14 nowych Pomników historii. Wśród nich jest Twierdza Przemyśl i zespół staromiejski w Przemyślu.

UZASADNIENIE:

Zespół staromiejski w Przemyślu jest przykładem założenia urbanistyczno-architektonicznego posiadającego duże wartości historyczne, w którym struktura budowlana kolejnych epok nawarstwiała się w sposób harmonijny, pozostawiając cenne obiekty architektury i sztuk plastycznych. Według J. Długosza początki przemyskiego grodu sięgają VII w. , a znaczący rozwój osadnictwa nastąpił w wieku XI, kiedy stał się ośrodkiem administracyjnym państwa Bolesława Chrobrego, następnie stolicą księstwa halicko-włodzimierskiego, miastem królewskim, ważnym ośrodkiem Rzeczypospolitej (poł. XIV-XVIII w.) i stolicą Ziemi Przemyskiej, a także siedzibą dwóch biskupstw: katolickiego i prawosławnego. Na Wzgórzu Zamkowym istniał gród warowny, w obrębie którego znajdowały się m.in. przedromańskie budowle: palatium i rotunda (zachowane dziś w postaci reliktów).

Zespół staromiejski w znacznym stopniu zachował układ przestrzenny (ostatecznie ukształtowany do poł. XVII w.), wyjątkowo liczne, wysokiej klasy sakralne zabytki architektury gotyckiej i nowożytnej oraz cenne zabytki świeckiej architektury XIX-wiecznej. Ocalałe fragmentarycznie nowożytne mury obronne określają zasięg terytorialny zabudowy historycznego miasta, wzmocnionego dodatkowo obwarowaniami zamkowymi i inkastelowanymi klasztorami: Karmelitów Bosych, Reformatów oraz Benedyktynek, położonego przy przeprawie mostowej na Zasaniu. Układ przestrzenny zespołu staromiejskiego tworzy nieco przekształcony rynek (wyburzona jedna pierzeja) i otaczające go bloki zabudowy niegdyś związane z różnymi ośrodkami wyznaniowymi (dzielnicy żydowskiej, ruskiej i łacińskiej) wraz z siecią drożną, która, podobnie jak całe miasto uległa zasadniczym zmianom w latach 1854-1914, w okresie budowy wewnętrznych i zewnętrznych umocnień fortecznych Twierdzy Przemyśl.

O specyfice i niepowtarzalności Starego Miasta w Przemyślu decydują historyczne budowle, powiązane z krajobrazem, m.in. z masywem Wzgórza Zniesienie i Kopca Tatarskiego. Należą do nich, oprócz wymienionych założeń klasztornych: archikatedra pw. Św. Jana Chrzciciela jako dominanta urbanistyczna, zespół klasztorny Karmelitanek i zespół klasztorny Franciszkanów, szereg kamienic (najstarsze pochodzą z XVI i 1. połowy XVII w.) oraz wiele innych. Tworzą one unikalną, malowniczą panoramę miasta, podziwianą w niemal niezmienionej formie od 250 lat.

Ukształtowany przez wieki zespół staromiejski wraz z licznymi zabytkami architektury sakralnej, zwłaszcza barokowymi kościołami i kościelno-klasztornymi, wyposażonymi w dzieła sztuk plastycznych, w tym licznie tu reprezentowanej późnobarokowej snycerki rzeźby kręgu lwowskiego, a także z klasycystycznymi i eklektyczno-secesyjnymi kamienicami XIX i XX wieku, tworzy spójną kompozycję urbanistyczną. Zespół ten z racji swojego położenia geograficznego – na styku kultur, jest również świadectwem wielokulturowości i wielowyznaniowości społeczności miejskiej.

Twierdza Przemyśl uznawana jest za jedną z największych twierdz europejskich z okresu I wojny światowej. Zachowane została do dzisiaj jej wielkoprzestrzenne założenie kompozycyjno-krajobrazowe oraz w znacznej części poszczególne elementy tworzące trzy pierścienie fortyfikacji stałych, relikty fortyfikacji polowych, systemu dróg fortecznych oraz liczne obiekty zaplecza, np. koszary wojskowe, dawny szpital garnizonowy, siedziby sztabów. Całość założenia tworzy zabytkowy krajobraz warowny rozlokowany wokół Przemyśla z systemem zieleni maskującej, połączony z malowniczym krajobrazem przyrodniczym Pogórza Przemyskiego oraz doliny Sanu i Wiaru.

Twierdza Przemyśl była budowana etapami, od 1854 r. aż do wybuchu I wojny światowej. O jej budowie zadecydowały ważne wydarzenia historyczne, związane z wojną krymską, w której Austria zajęła nieprzychylne stanowisko wobec Rosji. Poszczególne etapy budowy twierdzy realizowano wraz z rozwojem architektury militaris, której wzorcem była austrowęgierska szkoła fortyfikacji. Dzieła obronne powstające w ramach tej szkoły należały do najnowocześniejszych w Europie. W odróżnieniu do innych ówczesnych systemów charakteryzowały się dużą różnorodnością form i typów poszczególnych obiektów, uzależnionych od ukształtowania terenu. Inną cechą świadczącą o nowoczesności przemyskich fortyfikacji, było użycie na dużą skalę stanowisk pancernych: obrotowych wież uzbrojonych w działa, moździerze i haubice, wież obserwacyjnych oraz stałych działobitni ukrytych w kazamatach tradytorów i kaponier za pancernymi płytami. W przemyskich fortach zamontowano sześć, najnowocześniejszych w tym czasie na świecie instalacji obronnych – wysuwano-obrotowych wież pancernych typu Senkpanzer z szybkostrzelnymi armatami 8 cm. Cztery stanowiska tych wież zachowały się do dzisiaj w forcie XI „Duńkowiczki”.

Twórcami dzieł obronnych twierdzy byli absolwenci Akademii Inżynierii Wojskowej w Wiedniu: Daniel von Salis Soglio, Anton Werner, Moritz Josef von Brunner, polski inżynier Julian von Roszkowski (który w latach 1890-1897 pełnił funkcję komendanta twierdzy) oraz Hermann Kusmanek von Burgneustädten, ostatni komendant, który dowodził obroną twierdzy podczas dwóch oblężeń.

W czasie I wojny światowej twierdza przeżyła trzy oblężenia. W pierwszym Rosjanie bezskutecznie próbowali ją zdobyć szturmem, ponosząc kolosalne straty. W kolejnym twierdza została przez Rosjan zablokowana, lecz nie udały się próby jej przebicia. Ciężka zima 1915r., wycieńczenie załogi głodem i chorobami spowodowały, że ostatni komendant zdecydował się poddać twierdzę. Przed poddaniem wysadzono w powietrze najistotniejsze elementy obronne fortów i magazyny amunicyjne, zniszczono też uzbrojenie. Podczas trzeciego oblężenia w maju 1915 r. po gwałtownym szturmie, całość Twierdzy Przemyśl została odbita z rąk rosyjskich.

Krajobraz warowny Twierdzy Przemyśl oraz poszczególne obiekty forteczne stanowią dziś materialne świadectwa walk toczonych w początkowym okresie Wielkiej Wojny – w latach 1914-1915. Są to przede wszystkim cmentarze wojenne, z których dwa największe i najbardziej monumentalne zlokalizowane są w obrębie wewnętrznego pierścienia fortyfikacji. Pochowano w nich tysiące żołnierzy wielu narodowości, którzy polegli podczas 3 oblężeń twierdzy. Poszczególne forty oraz fortyfikacje polowe noszą ślady ostrzału ciężkiej artylerii oraz wysadzenia w powietrze przed kapitulacją w drugim oblężeniu.

Narodowy Instytut Dziedzictwa

Przemyskie zespoły fortyfikacyjne mają również szansę dołączyć do prestiżowej listy światowego dziedzictwa UNESCO:

Fortyfikacje i cmentarze wojenne mogą dołączyć do skarbów UNESCO

Wicepremier Gliński: W Przemyślu będą dwa Pomniki Historii – twierdza i starówka: http://www.mkidn.gov.pl/pages/posts/wicepremier-glinski-w-przemyslu-beda-2-pomniki-historii—twierdza-i-starowka-8881.php

Pozostałe wyróżnione obiekty to: Stocznia Gdańska – symbol solidarności, walki o wolność naszych czasów, a zatem także i symbol odrodzenia się naszego państwa – wolnej i suwerennej Rzeczpospolitej, Białystok – zespół kościoła pod wezwaniem Chrystusa Króla i św. Rocha (woj. podlaskie), Bóbrka – najstarsza kopalnia ropy naftowej (woj. podkarpackie), Brzeg – Zamek Piastów Śląskich z renesansową bramą i kaplicą zamkową pod wezwaniem św. Jadwigi – nekropolią Piastów (woj. opolskie), Dobrzyca – zespół pałacowo-parkowy (woj. wielkopolskie), Oblęgorek – pałacyk Henryka Sienkiewicza wraz z zabytkowym parkiem i aleją lipową (woj. świętokrzyskie) oraz Olesno – kościół odpustowy pod wezwaniem św. Anny (woj. opolskie). Pułtusk – kolegiata pod wezwaniem Zwiastowania Najświętszej Maryi Pannie (woj. mazowieckie), Rytwiany – pokamedulski zespół klasztorny Pustelnia Złotego Lasu (woj. świętokrzyskie), Stary Sącz – zespół staromiejski wraz z klasztorem Sióstr Klarysek (woj. małopolskie), Wiślica – zespół kolegiaty pod wezwaniem Narodzenia Najświętszej Maryi Panny wraz z reliktami kościoła pod wezwaniem św. Mikołaja oraz grodzisko (woj. świętokrzyskie), a także Włocławek – katedra pod wezwaniem Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny (woj. kujawsko-pomorskie).

fot. Marta Marchlewska