Założenia niżej omówionego projektu  przedstawiłem w dniu 25 września 2018 r. na posiedzeniu Komisji Ogólnej ds. Gospodarczych Zgromadzenia Parlamentarnego Inicjatywy Środkowoeuropejskiej w Sejmie https://youtu.be/lRsqjmYg8LM. Tematem tego spotkania był m.in. projekt drogowy Via Carpatia. To nowy szlak komunikacyjny wiodący z południa na północ przez kraje o wspólnych korzeniach kulturowych i historycznych, które przez lata pozostawały w strefie wpływów ZSRR. Przebiega on wzdłuż wschodniej granicy Unii Europejskiej i powinien umacniać i promować nie tylko gospodarkę, ale także regionalną różnorodność dziedzictwa kulturowego. Będzie to rozwinięciem tematu łańcuckiego spotkania państw V4 w dniu 14 X 2016 r. gdy Prezydenci uznali zgodnie, że „Europa to przede wszystkim kultura”. To nie tylko kwestia zachowania, ale przede wszystkim rozwoju narodowych kultur.

            Oprócz realizacji powyżej przedstawionego zamierzenia powinny zostać zorganizowane liczne wydarzenia mające na celu promowanie kultury i sztuki Państw tej części Europy pod tytułem „ABC Trimarium” (przy czym ,,a”, ,, b’’ i  ,,c ‘’  oznaczają także w języku polskim pierwsze litery nazw mórz: Adriatyk, Bałtyk i Czarne). Byłyby one cyklem spotkań z kulturą i sztuką państw Trójmorza połączonych z prezentacją wystaw fotograficznych, filmu, teatru, muzyki oraz spotkań z ludźmi kultury i nauki. Wszystko to jest – moim zdaniem – dobrym i wystarczającym ,,pretekstem’’ do przygotowania w Łańcucie (sic!) międzynarodowego spotkania ministrów kultury (i może turystyki?).

            Ostatnie spotkanie dot. Via Carpatii w Łańcucie 17 kwietnia 2019 r. przyjęliśmy z niezmierną radością, że dane jest nam w tych historycznych wydarzeniach uczestniczyć. Czujemy się zobowiązani przez te piękne słowa śp. Pana Prof. Lecha Kaczyńskiego, Prezydenta RP, jakie wypowiedział w Łańcucie w 2006 r. Bardzo chcemy spełnić te życzenia.

          Myślę, że można jeszcze bardziej rozszerzyć współpracę także innych instytucji położonych wzdłuż tej Drogi Dziedzictwa i włączyć np. Uniwersytety, Filharmonie, Teatry itp. Jest to wspaniałe pole do współpracy międzynarodowej, a jednocześnie tworzenie możliwości wzajemnego poznawania dziedzictwa kulturowego oraz współczesnych wydarzeń z obszarów kultury, sztuki i nauki.

          

          Bardzo istotne mogą być cykliczne seminaria poświęcone wzajemnym relacjom oraz powiązaniom Państw Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej na przestrzeni dziejów, poruszające m.in. elementy historii tych krajów, obyczaje i zwyczaje tam panujące, geografie historyczne. Uzupełnieniem tych działań jedno- lub kilkudniowych będą ,,Wczasy z dziedzictwem kulturowym’’ dedykowane dla osób dorosłych pragnących bardziej dogłębnie zapoznać się z narodową tożsamością państw wchodzących obecnie w skład regionu Trójmorza. Spotkania te składać się powinny z różnych turnusów poświęconych danemu zagadnieniu i jego różnicach w postrzeganiu w poszczególnych krajach lub danej dziedzinie sztuki lub sferze kultury. Możliwe będzie również organizowanie wykładów monograficznych poświęconych miejscom pamięci w poszczególnych państwach Trójmorza i to zarówno w sensie topograficznym, jak i w rozumieniu metaforycznym.

            Tak zbudowany program będzie nie tylko promocją tych państw, lecz także może służyć pomocą w budowaniu relacji pomiędzy narodami je zamieszkującymi, wzmacniać poczucie przynależności do tego terenu oraz poszanowania historii i ciągłości tradycji (święta narodowe i państwowe, pielęgnowanie pamięci o miejscach wielkich wydarzeń i o  bohaterach z nimi związanych).

            Prawie wszystkie kraje tego regionu były państwami podbitymi i przez lata zniewolonymi. Posiadały niegdyś wspólnego wroga, który robił wszystko, aby kraje te skłócić ze sobą – co w bardzo wielu przypadkach (niestety zbyt wielu) mu się udało. Fundamentem zbiorowej tożsamości tych państw jest nieustanne pragnienie wolności, suwerenności i niepodległości. Czas najwyższy, aby o tej niełatwej przeszłości rozmawiać w imię przyszłości. Łączy te państwa walka z dyktaturą komunistyczną. Konieczne jest pielęgnowanie pamięci o tych, dzięki którym odzyskano wolność, oraz prezentacja wolnościowych przemian. Wszelkie rozmowy winny być prowadzone z pełnym poszanowaniem partnerów. Na pewno nie da się uniknąć trudnych tematów, ale już od początku powinna być widoczna chęć ich rozwiązania. Celem jest przezwyciężenie wszelkich istniejących  podziałów i zbudowanie wielkiej i silnej wspólnoty narodów w regionie Trójmorza oraz prezentowanie na zewnątrz tej jedności państw Europy pogranicza. Najważniejsza dla nich jest wspólnota państw zachowujących swą narodową suwerenność, marzących o utworzeniu Unii Narodów Trójmorza, będących mocną i liczącą się grupą w Unii Europejskiej.

          Takim doskonałym, centralnym miejscem działań związanych z Trójmorzem może być w przyszłości Pałac Myśliwski w Julinie, położony w niewielkiej odległości od  Autostrady A4  i Via Carpatii. Posiada wszelkie możliwości, aby stać się miejscem szczególnym, gdzie pielęgnowany jest ścisły związek narodu z państwem, które jest kulturalną jednością. Miejscem, w którym z czynnym udziałem państw położonych przy tej Drodze Dziedzictwa Trójmorza  budzone i pielęgnowane będzie poczucie przynależności do tego Regionu, gdzie na równych prawach  prezentowane będą kultury narodowe tych państw oraz pielęgnowana wspólnota tej części Europy.

          Poniżej pozwalam sobie przedstawić rozszerzony szkic mojego wystąpienia z września 2018  roku.

                                                                                                                                                                                                                            Wit K. Wojtowicz

Dyrektor Muzeum-Zamek w Łańcucie
                                                                          Łańcut, 10 kwietnia 2020 r

,,Via Carpatia – drogą dziedzictwa kulturowego’’

    

         W dniu 27 października 2006 r. na Zamku w Łańcucie miało miejsce bardzo ważne spotkanie, o wielkim znaczeniu dla szeregu państw Europy Środkowej. 
Z inicjatywy Polski zorganizowana została w Łańcucie Międzynarodowa Konferencja ,,Jedna droga – cztery kraje’’.  Swym patronatem objął ją śp. prof. Lech Kaczyński, Prezydent RP. W przemówieniu skierowanym do uczestników konferencji powiedział m.in.: ,,… jest znakomitym pomysłem, że ta konferencja została zwołana tutaj, w Łańcucie, w jednym z najpiękniejszych pałaców, które udało nam się zachować. Niech tenże Łańcut, który jest symbolem świetności będzie też symbolem porozumienia między krajami, które wszystkie dzisiaj są w Unii, wszystkie dzisiaj są w NATO…’’.  W obecności Pana Prezydenta ministrowie transportu Węgier, Litwy, Słowacji oraz Polski podpisali Deklarację łańcucką. Celem tej polskiej inicjatywy o międzynarodowym zasięgu jest realizacja inwestycji o strategicznym znaczeniu dla Europy Środkowo-Wschodniej pod nazwą VIA CARPATIA. Ma ona stać się nowym, bardzo ważnym i znaczącym połączeniem Europy północnej i południowej. Początkowo miała przebiegać przez cztery kraje: Węgry, Słowację, Litwę i Polskę. Wejście nowych Państw do Unii stworzyło szansę rozszerzenia tego projektu. Na kolejnym spotkaniu w Łańcucie 22 października 2010 r.  do tego międzynarodowego projektu dołączyły Rumunia, Bułgaria i Grecja. Stworzyło to możliwość połączenia siedmiu krajów i trzech mórz. Kolejne, ważne dla realizacji szlaku transportowego spotkanie miało miejsce 3 marca 2016 r. w Warszawie – podpisana została wówczas Deklaracja łańcucka II.

          W 2015 r. z inicjatywy prezydentów Polski i Chorwacji – Pana Andrzeja Dudy i Pani Kolindy Grabar-Kitarović powołana została Grupa Trójmorza. Pierwszy szczyt tej grupy odbył się w sierpniu 2016 r. w Dubrowniku, a drugi w lipcu ubiegłego roku w Warszawie. Jednym z celów współpracy tej grupy jest także rozwój Via Carpatii.

          W dniu 7 listopada 2016 r. na Zamku w Łańcucie odbyła się konferencja zorganizowana przez Marszałka Województwa Podkarpackiego Pana Władysława Ortyla pn. 10 lat Deklaracji Łańcuckiej – Via Carpatia dziś, wyzwania na przyszłość. W obecności Pani Premier Beaty Szydło, podpisane zostało „Porozumienie o współpracy na rzecz budowy korytarza tranzytowego Via Carpatia”. Ten drogowy szlak transportowy, prowadzący wzdłuż wschodniej granicy Unii Europejskiej od Kłajpedy na Litwie, przez Polskę, Słowację, Węgry, Rumunię (gdzie rozwidla się w kierunku Konstancy oraz przez Bułgarię prowadzi do Sofii a następnie do Salonik w Grecji). Z chwilą powstania Inicjatywy Trójmorza do siedmiu państw, które współtworzyły projekt Via Carpatii na pierwszym etapie doszły następujące państwa z grupy Trójmorza: Chorwacja, Słowenia, Austria, Czechy, Estonia i Łotwa. Dzięki planowanym dodatkowym rozwidleniom szlak ten połączy w przyszłości nie tylko wszystkie państwa Trójmorza, ale także część krajów z Europy Południowo-Wschodniej oraz Północnej. Niestety jak dotąd dość popularnym postrzeganiem Via Carpatii jest widzenie jej wyłącznie jako szlaku transportowego umożliwiającego przemieszczanie różnych towarów. Poza bardzo mocno artykułowanym wątkiem gospodarczym jest jeszcze jeden niezwykle ważny, choć nieobecny w prawie wszystkich rozważaniach o Via poznania. Tym samym Via Carpatia stanie się drogą dziedzictwa państw położonych pomiędzy morzami Adriatyckim, Bałtyckim i Czarnym. Stwarza to podstawę do nazywania jej Drogą Dziedzictwa Trójmorza, czyli – VIA HAEREDITATIS TRIMARIUM. Ten program będzie nie tylko promocją tych państw, ale także posłuży pomocą w budowaniu relacji pomiędzy narodami oraz zapoznawania z ich dziedzictwem, obyczajami, historią i krajobrazami kulturowymi. Bliskość geograficzna ułatwiać będzie współpracę zarówno w zakresie kultury, jak i nauki. Konieczne jest nie tylko prezentowanie tej jedności na zewnątrz, ale przede wszystkim budowanie jej właśnie w tym regionie. Przyszłość naszych państw zależy od naszego wspólnego działania. Musimy jeszcze bardziej zacieśnić synergię, która już jest pomiędzy nami. Oczywistym jest, że bez rozwoju gospodarczego nie będzie rozwijać się kultura.

          Via Carpatia jest projektem niezwykle ważnym pod względem gospodarczym,  ale czas najwyższy mówić także o wszystkich czynnikach kulturowych, które uzasadniają budowę tego projektu. Utworzenie nowej sieci komunikacyjnej ułatwi rozwój turystyki. Z tym bardzo ściśle wiąże się także edukacja. Powinniśmy coraz częściej mówić o naszej tożsamości kulturowej, o dziedzictwie narodowym, o tych wszystkich miejscach pamięci i wyznacznikach kulturowych. Pokazujmy sąsiadom piękno naszych krajów, ich zasobów kulturowych i krajobrazowych.  Ta współpraca pomiędzy państwami tej części Europy nie jest przecież żadną konkurencją dla Unii, ale będzie jej cennym uzupełnieniem.

    

           Jak już wspomniałem wcześniej – Deklaracja Łańcucka inicjująca powstanie Via Carpatii podpisana została na Zamku w Łańcucie, co sobie w Muzeum bardzo cenimy i dumni jesteśmy z tego faktu. Zaczęliśmy się zastanawiać, jak będzie można wykorzystać w przyszłości fakt przebiegu nieopodal Łańcuta tego nowego szlaku komunikacyjnego. Wkrótce początkowy zamysł ograniczony tylko do promowania Zamku w Łańcucie rozrósł się bardzo. Tym następnym projektem był program turystyki kulturowej obejmujący obszary położone wzdłuż Via Carpatii, na odcinku polskim w pasie o szerokości ok. 100 km. Zaplanowano wówczas utworzenie szlaku miejsc pamięci ukazującego dziedzictwo kulturowe materialne i niematerialne. Zaprezentowane mogłyby zostać zespoły rezydencjonalne, założenia parkowo-ogrodowe, krajobraz kulturowy, zabytki architektury sakralnej, sztuki ludowej etc. Z czasem powstał kolejny pomysł, aby wzdłuż przebiegu Via Carpatii, na całej jej długości od Kłajpedy do Salonik, przygotować we współpracy z innymi muzeami – mającymi swoje siedziby w pobliżu tego szlaku –  inne podobne w charakterze atrakcje turystyczne. Jednym z projektów uzupełniających mogłoby być Wirtualne Muzeum Państw Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej, prezentujące historię, kulturę i sztukę, dziedzictwo materialne i niematerialne wszystkich państw Trójmorza. Będzie to nie tylko zwarta oferta turystyczna państw Trójmorza i manifestowanie jedności środkowoeuropejskiej ale przede wszystkim jej fizyczna budowa w naszym regionie.

          Czym zatem ma być VIA HAEREDITATIS TRIMARIUM? Przede wszystkim dla państw Europy Środkowej i Południowo-Wschodniej winna być obroną przed obcą pogardą i własnym zwątpieniem. Te słowa wypowiedziane 16 I 1918 r. przez prof. Władysława Konopczyńskiego, wybitnego polskiego historyka przełomu XIX/XX w. – podczas wykładu wstępnego wygłoszonego na Uniwersytecie Jagiellońskim przy objęciu katedry historii – znakomicie oddają sens wspólnego działania pomiędzy państwami tej części Europy zwanej czasem „Trzecią” czy też po prostu ,,Europą Pogranicza’’.