A Kárpátok Európája – równi z równymi, wolni z wolnymi.
O potrzebie budowania współpracy parlamentarnej w Europie
W roku 2023 zakończył się okres, kiedy główny patronat nad Konferencją Europa Karpat sprawował Sejm RP. Obecnie to forum współpracy międzyregionalnej staje się coraz bardziej płaszczyzną współpracy międzyinstytucjonalnej, która umożliwia wymianę poglądów ludzi i społeczeństw na rozległym obszarze ulokowanym między morzami Adriatyckim, Bałtyckim, Czarnym i Kaspijskim. W dyskusjach uczestniczą przedstawiciele różnych środowisk, instytucji, regionów i państw niejednokrotnie różniący się poglądami na współczesny świat. Jednak kontakty międzynarodowe parlamentarzystów nadal stanowią podstawę działalności tej inicjatywy. Nadal dyplomacja parlamentarna, już w szerszym rozumieniu – jako „ogół kontaktów międzynarodowych”, pozostaje spoiwem Europy Karpat. W tym właśnie celu w obecnej, X Kadencji Sejmu RP powstał Parlamentarny Zespół do spraw Europy Karpat. Zgodnie z dotychczasową praktyką, dorobek inicjatywy Europa Karpat będzie dokumentowany okolicznościowymi publikacjami po każdej kolejnej konferencji, których w sumie odbyło się już 36.
Jesteśmy obecnie świadkami zachodzących wielkich zmian organizacyjnych wewnątrz Unii Europejskiej. W toczącej się dyskusji nad jej przyszłością główny spór dotyczy propozycji centralizacji UE i ograniczenia suwerenności państw członkowskich do poziomu likwidującego zasadę współpracy równych, wolnych i suwerennych państw. A starania o rozszerzenie UE o nowe państwa europejskie położone na wschód i południowy wschód od jej granic są ciągle nieskuteczne. Jednocześnie debatom o funkcjonowaniu tej wielkiej międzynarodowej organizacji i jej przyszłości nie towarzyszą informacje o przyczynach jej powstania po drugiej wojnie światowej i celach, które przyświecały twórcom wspólnoty europejskiej. Nie docenia się także wielosetletniego dorobku parlamentów Europy Środkowej jako źródła kształtowania ustroju dzisiejszej UE. A przecież zasada „równi z równymi i wolni z wolnymi” kilkaset lat temu w naszej części Europy stanowiła fundament parlamentaryzmu Rzeczypospolitej.
W XXI wieku Europa Karpat włączyła się w tę dyskusję i stała się płaszczyzną dialogu nawiązującego także do tradycji parlamentarnych z czasów I RP, kiedy to parlamentaryzm przez 300 lat zapewniał siłę i ciągłość Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Dlatego warto przypomnieć nasz wkład w rozwój dyplomacji parlamentarnej zarówno w XXI wieku, szczególnie w VIII Kadencji Sejmu RP, jak i szczególną rolę dorobku ustroju politycznego I Rzeczypospolitej w dziejach parlamentaryzmu w ogóle.
W czasach I RP funkcjonowało kilka ważnych działań i zasad, na które wskazywał w swoich pracach m.in. prof. Waldemar Paruch (jeden z autorów Europy Karpat) dowodząc, że korzenie współczesnej Unii Europejskiej sięgają także czasów parlamentaryzmu XV i XVI wieku wielkiej wspólnoty narodów naszej części Europy: „zasada fundamentalna, nierozerwalnie związana z dziejami Europy Środkowej i Wschodniej wskazuje, że prawo tworzone w parlamencie I RP wyrażała idea Lex est Rex in Polonia et in Lithuania, która jest ideą wcześniejszą niż zachodnioeuropejskie koncepcje poszanowania porządku prawnego, kojarzone z niemiecką ideą Rechtsstaad oraz anglosaską ideą rule od law.” Oznacza to, że nasza część Europy szła własnymi ścieżkami rozwoju, nierzadko wyprzedzając pomysły, jakie zrodziły się na zachodzie kontynentu i pozostawiła trwałe ślady w porządku ustrojowym współczesnej cywilizacji. Przypomnijmy trzy obszary tej drogi.
1. Po pierwsze, rozwiązania ustrojowe i prawne. Powstało ich wiele, pokazywały oryginalność myślenia i śmiałość wizji oraz wzbogacały wspólne dziedzictwo. Przykładami są: a/ węgierska Złota Bulla króla Andrzeja II (1222), która jest jedynie o 7 lat młodsza od angielskiej Wielkiej Karty Swobód króla Jana bez Ziemi (1215) uznanej za pomnik europejskiej myśli prawniczej; b/ Akt Konfederacji Warszawskiej z 1573 roku – ten szczególny dokument w skali europejskiej gwarantował tolerancję religijną, czyli „państwo bez stosów” w czasach kiedy Europa wstrząsana była trybunałami inkwizycyjnymi; c/ Konstytucja 3 Maja z 1791 r., Rzeczpospolitej Obojga Narodów to pierwsza w Europie nowoczesna konstytucja, która zapoczątkowała epokę pisanych konstytucji, dziś nieodmiennie kojarzonych z europejską kulturą prawną.
2. Po drugie, instytucja parlamentu. Ma ona swoje wyraźne, środkowoeuropejskie cechy. Bo obok Anglii, to w Polsce i na Węgrzech jako pierwsze na świecie parlamenty ukształtowały się na zasadzie dwuizbowej, podczas gdy pozostałe (np. francuski, szwedzki czy państw niemieckich) oparte były na idei stanowości, później dopiero porzuconej dla – jak mówiono – nowoczesnej i postępowej dwuizbowości.
Dorobkiem parlamentaryzmu naszej części Europy jest również limita sejmowa, czyli możliwość odroczenia obrad plenarnych, z zachowaniem podjętych uchwał, czyli prototyp kadencyjności będącej dziś podstawową regułą zorganizowania prac parlamentarnych. W czasach I Rzeczypospolitej pojawiły się również słynne rugi poselskie, które były formą weryfikacji prawidłowości wyboru posłów, co dzisiaj jest uniwersalnym rozwiązaniem, w takiej czy innej postaci, stosowanym we wszystkich parlamentach świata. Także, słynne liberum veto było oryginalnym pomysłem ustrojowym. Jego sensem była jednomyślność posłów, która miała być gwarancją najlepiej pojętego kompromisu, jako podstawowej zasady działania parlamentu. Zasada ta powróciła – w jakimś sensie: dzisiaj w prawie Unii Europejskiej, w tych wszystkich przypadkach, w których obowiązuje wymóg jednomyślności wszystkich państw członkowskich. Przykładem instytucji parlamentarnej może być działająca w czasach I Rzeczypospolitej, wieża marszałkowska wybudowana w roku 1379 w paśmie murów obronnych Warszawy, będąca odpowiednikiem słynnej londyńskiej Tower, w której przetrzymywano osoby zakłócające obrady parlamentu, co było przejawem władzy dyscyplinarnej marszałka Sejmu. Przykład ten pokazuje najlepiej, że prawo tworzone na Wschodzie i Zachodzie Europy przybierało podobne kształty.
3. Po trzecie, różne koncepcje integracyjne Europy powstawały także i u nas, a niektóre są niezwykle oryginalne. Idee Karola Wielkiego, Ottona, Napoleona, czy dużo późniejszy projekt liczącej 30 lat Unii Europejskiej to tylko jedna z opowieści o potrzebie budowania wspólnej Europy. Drugą, równie ciekawą i – w praktyce w wielu przypadkach bardzo udaną – były wschodnioeuropejskie doświadczenia polityczne i prawne budowania organizmów ponadnarodowych. Unia polsko-litewska (trwała ponad 300 lat!) stanowi przykład pierwszy, ale nie jedyny. Innym są Austro-Węgry (ponad 50 lat). Jeszcze innym jest Królestwo Serbów, Chorwatów i Słoweńców, później przekształcone w Jugosławię (blisko 100 lat) czy pojawiające się w latach czterdziestych XX wieku propozycje (kon)federacji obejmującej Czechosłowację i Polskę.
A chyba najlepszym przykładem projektu z Europy Środkowo-Wschodniej jest zapomniany zupełnie projekt konstytucji dla Europy autorstwa Polaka Wojciecha Bogumiła Jestrzębowskiego z roku 1831 „Traktat o wiecznym przymierzu między narodami ucywilizowanymi”, scalający Europę w jeden organizm polityczny, określany mianem Europy Narodów. Ten projekt powoływał do życia Kongres Europejski, jako ogólnoeuropejski parlament, będący władzą ustawodawczą, a zarazem reprezentacją wszystkich wolnych narodów europejskich. Wyprzedził on o 260 lat dzisiejszy Parlament Europejski, a jego Projekt Traktatu o wiecznym przymierzu to nic innego jak pierwowzór Konstytucji dla Europy, nad którą pracował Konwent Europejski, a której bladym echem jest obowiązujący dzisiaj Traktat Lizboński. Propozycja ta dowodzi najlepiej, że początków Unii Europejskiej możemy doszukiwać się nie na Zachodzie ale właśnie w naszej części kontynentu. Co więcej, dowodzi ona, że silne akcentowanie roli narodów europejskich i odwoływanie się do odrębności narodowej i poczucia samodzielności jest stałym dziedzictwem europejskim. Dlatego też tak chętnie Europa Karpat gości wszystkich, którym bliska jest idea współpracy i poszukiwania argumentów uzasadniających trwanie tego dziedzictwa – potrzebę wspólnej tożsamości narodów i państw naszej części Europy.
Ważnym dorobkiem Europy Środkowej i Wschodniej jest też niezwykle silne akcentowanie roli parlamentu. Został on ponownie postawiony w centrum ustroju państwowego już po pierwszej wojnie światowej, kiedy parlamenty odegrały kluczową rolę w tworzeniu konstytucji nowo niepodległych państw (m.n. Polski, Czechosłowacji, Łotwy). Rola parlamentów narodowych zaznaczyła się jeszcze mocniej po roku 1989. Wówczas to właśnie parlamenty stały się zasadniczym miejscem debaty publicznej, a zarazem kreatorem nowych rozwiązań prawnych, budując podwaliny demokratycznych ustrojów państwowych.
W okresie VIII kadencji Sejmu RP (2015-2019) parlamenty państw Europy Środkowej prowadziły ważną debatę nad przyszłością naszego kontynentu, próbując aranżować nowe formy współpracy bilateralnej i multilateralnej, które europejskiej współpracy narodów miały nadać nowy impet. Z działań bilateralnych warto przypomnieć trzy kierunki zacieśniania współpracy parlamentarnej: litewski, węgierski i gruziński. Z parlamentami tych państw Sejm i Senat RP zacieśniały współpracę strategiczną. Efektem jej było m.in. objęcie patronatem sejmowym międzynarodowych konferencji Europa Karpat, które stały się uznaną formą agory politycznej w naszej części Europy, umożliwiającą prezentowanie poglądów, owocne dyskusje, bliższe poznawanie się, ułatwianie różnych porozumień. Działania te wpływały pozytywnie także na pracę klasycznej polskiej dyplomacji.
Największy efekt dała współpraca wielostronna. Działo się to m.in. poprzez rozwój tradycyjnych form współpracy międzyparlamentarnej (Grupa Wyszehradzka), jak i nowe formaty kierujące uwagę głównie na Europę Środkowo-Wschodnią. Do takich, oprócz Europy Karpat i Trójmorza, należały Szczyty Przewodniczących Parlamentów Państw Europy Środkowej i Wschodniej (#EUROWAW), które odbywały się w Warszawie w latach 2016-2019, a które były częścią działań prowadzonej wówczas z wielkim rozmachem dyplomacji parlamentarnej. Stały się one miejscem wymiany poglądów państw zarówno członków UE, jak spoza Unii, chociaż wciąż aspirujących do niej. Wszystkie te państwa łączyło doświadczenie sowieckiej dominacji w XX wieku, tęsknota za utrwaleniem odzyskanych wolności obywatelskich i odradzająca się świadomość solidarnościowej współpracy. Ten okres pracy polskiej dyplomacji parlamentarnej jest szeroko opisany w wydawnictwie sejmowym „Sejm VIII Kadencji. Ustawy, sprawozdania, relacje”, Warszawa 2021.
Jednocześnie organizowane przez Polski Sejm z dużym rozmachem uroczystości związane z polityką historyczną (1050-lecie Chrztu Polski, 550-lecie parlamentaryzmu Rzeczypospolitej, 450-lecie Unii Lubelskiej) były okazją do spotkań międzyparlamentarnych i dyskusji nad przyszłością całej Europy. Z kolei podczas Konferencji Przewodniczących Parlamentów UE (organizowanych wyłącznie w gronie unijnym) polscy marszałkowie Sejmu i Senatu przedstawiali własne projekty umacniania współpracy parlamentów państw członkowskich różniące się od propozycji forsowanych przez państwa tzw. starej Unii. Przykładem niech będzie zgłoszony przez Polską stronę w debacie szefów parlamentów w Luksemburgu (kwiecień 2016) projekt Europy Solidarnych Państw jako alternatywy wobec koncepcji ściśle scentralizowanej Unii, czy wnioski o wprowadzenie do listy fundamentalnych wartości europejskich chrześcijaństwa, jako jednego ze źródeł naszej cywilizacji (Bratysława, październik 2016), który w dyskusji poparli marszałkowie z Węgier László Kövèr i Litwy Wiktoras Prancketis.
Od kilku dekad ustrojowa rola parlamentów zmienia się – słabnie ona na rzecz władzy wykonawczej, sądów konstytucyjnych, czy organizacji międzynarodowych, takich jak UE. Jednak pozycja parlamentów, choćby jako suwerena i reprezentanta Narodu jest ciągle niezwykle ważna i należy przeciwdziałać trendowi ich osłabiania. Znaczenie parlamentów można utrzymać m.in., poprzez angażowanie ich w rozwój dyplomacji parlamentarnej we wszystkich państwach kontynentu europejskiego. I dlatego ten właśnie wymiar soft power w kontaktach międzynarodowych jest w Europie Karpat tak mocno wspierany. Zwłaszcza, że nie dotyczy on tylko bogatej aktywności polskiego parlamentu, odbudowy relacji dwustronnych lub wielostronnych. Ale także możliwości aktywnego włączenia się do debaty międzynarodowej nad przyszłością całej Europy, przypominając nasze wielkie dziedzictwo współpracy międzynarodowej, podkreślając potrzebę wzmocnienia roli parlamentów narodowych i pokazując, że Zachód i Wschód Europy tworząc instytucje ustrojowe, są – jak powiedział św. Jan Paweł II – dwoma płucami jednej i tej samej Europy.
Marek Kuchciński
Marszałek Sejmu VIII Kadencji
Przewodniczący Rady Programowej Europy Karpat
Grudzień 2023
